Akıllı Şehirler ve Akıllı Atık Yönetimi

26 Aralık 2023

Serhan Maden- Sıfır Atık Eğitim, Proje ve Danışmanlık Merkezi (SADAM) Başkanı

Artan dünya nüfusu ve yaşam standartlarının yükselmesi, atık hacminde ve atık kompozisyonlarında değişimlere sebep olmaktadır. Bu oluşan atık miktarının azaltılması ve bertarafı için sürdürülebilir bir atık yönetimi gerektirmektedir. Günümüzde entegre atık yönetimi hiyerarşisinde en önemli ilk iki adım atık önleme ve atık azaltma olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğerleri ise sırasıyla; yeniden kullanım, geri dönüşüm, geri kazanım ve son olarak nihai bertaraf olarak sunulmaktadır.

Türkiye’de halen üretilen yaklaşık 31 milyon ton evsel atık %90 oranında depolanarak bertaraf edilmekte olup toplanan atıkların sadece %9,8’i geri dönüşüme gönderilmektedir. İstanbul’da günde ortalama 19.500 ton çöp oluşmakta olup, %40 oranında değerlendirilebilir atık hiçbir işlem uygulanmadan deponi sahalarına gömülmektedir. Dünyada yıllık 2.01 milyar ton kentsel katı atık ortaya çıkmaktadır. 2050 yılı için 3.40 milyar tona ulaşacağı hesaplanmaktadır. Bu atıkların %33’ü vahşi depolama, %37’si düzenli depolama yapılırken sadece %8’inde çöp gazı toplama sistemi kullanılmaktadır. Geri dönüşüm ve kompost edilme oranı ise %19’dur. Bu atıkların %11’i enerji üretimi için yakılmaktadır. Avrupa ise atıktan enerji geri kazanımı da dahil olarak atıklarının %72’sini geri dönüştürebilmektedir. Enerji odaklı çöpten enerji elde edilmesi, kaynağında ayrı toplama verimi, ikincil ham madde elde edilmesi ve çevresel kaygıları olumsuz etkilemektedir.

Kentsel katı atık yönetiminde finansman önemli bir sorun oluşturmaktadır. Yüksek gelirli ülkelerde işletme maliyetleri 100 $/tonu aşmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler sınıfında bulunan Türkiye’de işletme maliyetleri 35 $/ton olarak gerçekleşmektedir. Dünyada Londra, New York, Paris ve Tokyo gibi şehirler sürdürülebilir atık yönetimi ile iklim değişikliği hedeflerine ulaşmak için bir çok yeni hedef ve uygulamaları hayata geçirmişlerdir. Bu kapsamda gıda atıkların kompost edilmesi, ambalaj atıklarının farklı yöntemlerle daha verimli toplanması gibi bir çok atık türü alanında yenilikçi projeler ortaya çıkmıştır.

Akıllı şehir, sürdürülebilirliği içinde barındıran geniş bir terimdir. Çeşitli disiplinlerde popüler olmasına rağmen tam olarak anlamının anlaşılamadığı görülmektedir. Bazı akademisyenler akıllı şehirleri teknoloji kullanılarak ekonomik, sosyal ve çevresel sürdürülebilirliğe sahip olan kentler olarak tanımlamaktadır. Bir şehir, insanların ve araçların hareketlerine ilişkin sürekli veri sağlıyor, bu verileri bir amaca entegre edebiliyor ve sentezleyebiliyor; işlevlerini, şehirlerdeki verimliliğini, eşitliği, sürdürülebilirliği ve yaşam kalitesini artırabiliyorsa akıllı olabilir.

Akıllı Şehirler, Akıllı Atık Yönetim Örnekleri, Atık Yönetim Modelleri

Akıllı ekonomi, akıllı insanlar, akıllı yönetişim, akıllı hareketlilik, akıllı çevre ve akıllı yaşam, akıllı şehrin ana altı özelliğidir. Akıllı ekonomi, verimlilik ve yenilikçi ruhu içerir. Akıllı insanlar, kamu hayatında yeterlilik ve sosyal katılımı hedefler. Akıllı yönetişim, karar verme sırasında vatandaşlarla birlikte süreci yönetilebilmesidir. Akıllı hareketlilik hem bilgi hem de iletişim teknolojilerinin sürdürülebilir, yenilikçi ve güvenli ulaşım yapılarının yardımıyla yerel ve uluslararası erişilebilirliği içerir. Akıllı çevre ise sürdürülebilir kaynak yönetimi temelinde sürdürülebilir yaşamı hedefler. Akıllı yaşam, yaşam kalitesini arttırmaya yönelik sosyal uyum, sağlık durumu, bireysel güvenlik, konut koşulları, kültürel hizmetler ve turistik çekicilik gibi konuları içerir. Sürdürülebilir kalkınma hedefleri kapsamında akıllı çevre %17’lik paya sahiptir. Dünyada akıllı şehir tasarımlarına bakacak olursak 2 şehri örnek vermek isteriz. Songdo akıllı şehri Güney Kore’de başkent Seul’un 65 km güney batısında yer almaktadır.

• Songdo, sıcaklık, enerji kullanımı ve trafik akışını izlemek için sensörlerle donatılmış durumda. Bu sensörler, vatandaşı uyarabiliyor veya yerel makamlara herhangi bir problem hakkında bilgi iletebiliyor.

• Ofislerdeki tuvalet suyunu geri dönüştüren sistemler çevreci şekilde tasarlanmış.

• Bu şehirde atık bertaraf etme sistemi de alışılagelmişin çok dışında. Şehirde çöp tenekeleri yok. Bunun yerine tüm ev atıkları doğrudan mutfaklardan tüneller vasıtasıyla geniş bir yer altı ağına iletilip oradan da atık işleme merkezlerine gönderiliyor. Gelecekte evler bu çöpleri yenilenebilir enerji üretmek için kullanacak ancak Songdo’daki yeniliklerin bir çoğu henüz tam olarak faal değil.

GIFT şehri Hindistan’da sıfırdan kurulmaya başlanan başka bir akıllı şehir örneğidir.

• Şehirde oluşan atık sular ve soğutma suları merkezi sistemde toplanarak arıtılıp tekrar sulama ve soğutma çalışmalarında kullanılmaktadır.

• Bu şehirde katı atıklar 90 km/sa emme gücüne sahip borular ile toplanmaktadır. Şehir içinde çöp aracı bulunmuyor.

Akıllı Atık Yönetimi Örnekleri

Akıllı şehirlerin sıfırdan kurulması yüksek maliyetler ve farklı sorunları beraberinde getirmektedir. Mevcut şehirleri akıllı şehirlere entegre ederek atık yönetimi konusunda birçok çözüm üretilebileceği düşünülmektedir. Akıllı atık yönetim sistemleri, kablosuz sensörler, çöp kutusu dolum seviyesini ve sıcaklığını anında ölçebilir ve bu bilgileri m2m teknolojisini kullanarak buluta gönderebilir. Şehrin dört bir yanından toplanan bu bilgiler, verimli günlük toplama rotalarını almak için işlenir. Bu günlük rotalar, sürücüler tarafından kolayca kullanılan navigasyon cihazlarına aktarılır. Bu şekilde, sürücüler etkin yolları takip eder ve sadece gerekli konumlar için dururlar. Optimize edilmiş rotalara hem masaüstü hem de mobil cihazlarda 7/24 ulaşılabilir ve değerlendirilebilir. Genel hizmet bilgileri, maliyet azaltma iyileştirmesi ve zararlı gaz emisyonlarında azalma gibi detaylı analiz raporları belirli zaman aralıkları dahilinde sunulmaktadır. 2011 yılında ilk pilot ölçüm ve çizelgeleme hizmetini Finlandiya’daki Itä-Uudenmaan, Jätehuolto’ya (IUJ) verdi. Ayrıca toplama maliyetlerinde yaklaşık % 25 ve kış aylarında ise % 40 tasarruf sağlamıştır. Akıllı Atık Yönetimi Attığın kadar öde (PAYT) sistemleri de akıllı şehrin bir parçası haline gelmiştir. Geleneksel yöntemlere göre, mesken sahipleri ortaya çıkarttıkları atıkların yönetimi için harcanan maliyetleri, vergiler ya da önceden belirlenmiş fiyatlandırma sistemine göre ödüyorlar. Bu sistemde ne kadar atık çıkardıkları göz ardı ediliyordu. Attığın kadar öde sistemi de aynı elektrik, doğal gaz ve su faturası sistemi ile aynı şekilde işliyor. Ortaya çıkan atık miktarınca fiyatlandırma yapılıyor. Attığın kadar öde sistemleri Basınçlı katı atık toplama sistemleri dünyanın en gelişmiş otomatik katı atık toplama sistemler olup (Automatic solid Waste Collection System- AWCS ) pnömatik ve konveyör tabanlı bir teknolojiye sahiptir. Site veya bölge içine konulan çöp istasyonları vasıtası ile toplanan çöp ve atıkların, yeraltına tesis edilen boru tesisatı ile pnömatik olarak bir merkeze transfer edilmesi esasına dayanır. Toplanan çöp ve atıklar, istasyonlarda bulunan özel kesici ve paket form vericiler ile boyutları küçültülerek merkeze gönderilir. Bu merkezde bulunan özel seçiciler ile atıklar ayrı ayrı konteynerlara yönlendirilir. Bu fonksiyonu ile geri dönüşüm için büyük kolaylık sağlar. Basınçlı katı atık toplama sistemleri paylaşım ekonomisi kapsamında mobil uygulamalar ile değerlendirilebilir atık yönetimi de akıllı şehirlerin önemli bir parçasıdır. Ülkemizde de bu konuda iki adet mobil uygulama hizmet vermektedir. “Atıknakit” uygulaması belediyelerde evlerde oluşan değerlendirilebilir atıkları düzenli konutlarda apartman görevlilerinden randevu karşılığı alıp biriken puanları karşılığı ödüllendiren bir sistemdir. Ayrıca hangi bölgeden ne kadar atık toplanıyor vs. bilgileri de arka alanda sürekli takip etmektedir. “Atıksatar” ise sokak toplayıcılarına yönelik hazırlanmıştır. Bu uygulama ile hane halkı evinde oluşan geri dönüşebilir atıklar için randevu oluşturuyor ona en yakın toplayıcı ile eşleşme oluyor. Sokak toplayıcısına isterse atıkları satıyor veya bağışlıyor. Ayrıca sistemde biriken iyilik puanları ile fidan, tekerlekli sandalye gibi bağışlarda bulunabiliyor. Atıknakit ve Atıksatar mobil uygulamaları sürdürülebilirlik ve akıllı şehir tanımları aslında birbirini içinde barındıran kavramlar olması nedeniyle “Sürdürülebilir Akıllı Şehirler” olarak tanımlamak gerekir. Sürdürülebilir kalkınma hedefleri kapsamında sürdürülebilir atık yönetimi hem ekonomik hem de çevresel olarak yüksek katkılar sunmaktadır. Dünya genelinde uygulanan bir çok atık yönetim modeli ve yapılan çalışmalarda şehirlerin en büyük sorunları arasında yer alan atık yönetimine belediyelerin özel önem verdiği gözlemlenmiştir. Hızla artan nüfusun yanında kişisel atık üretimindeki artışın da yüksek olmasının bir sonucu olarak 2018 yılı itibarı ile Türkiye’de yılda üretilen yaklaşık 35 milyon ton atık 2023 yılında 47 milyon ton’a, 2033 yılında ise 83 milyon tona ulaşacaktır. Kentlerin akıllı şehir çözümleri ile atık yönetim sistemlerini daha etkin ve düşük maliyetlerle yönetebileceği anlaşılmıştır. Şehirleri sıfırdan akıllı şehir konseptine uygun kurmanın yüksek maliyetleri beraberinde getirdiği, bunun yerine mevcut şehirlerin akıllı sistemlerle donatılması ve elde edilen veriler doğrultusunda çalışmaların gerçekleştirilmelidir. Özellikle atıklar için uygulanan hacim azaltma, doluluk takibi ve araçsız çöp toplama sistemlerinin geleceğin şehirlerinde büyük tasarruflar sağlayacağı anlaşılmaktadır.